[ زمینه تاریخی و زمانه اجتماعی عاشورا : نگاهی از منظر جامعه شناسی تاریخی دین ]
سید محمود نجاتی حسینی (خراسانی )
مهر ماه 1399
اشاره
نوشتار حاضر متن کامل مصاحبه با خبرگزاری بین المللی قرآن کریم (ایکنا- خانم افتخاری/ 15 مهر99) با مضمون و مساله «زمینه تاریخی و زمانه اجتماعی عاشورا : نگاهی از منظر جامعه شناسی تاریخی دین» است ؛ که امروز تنها خلاصه و فشرده شده آن در قالب یک گزارش خبری ازسوی ایکنا ( 26 مهر99/کدخبر: ۳۹۲۹۶۲۵ )وبا عنوان" بایسته های رسانه ای برای همراه کردن شوربا شعوردینی"دردو لینک زیر (لینک ایکنا / لینک وبلاگ ) منتشرشد. https://iqna.ir/fa/news/3929625/%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%D8%B9%D9%88%D8%B1-%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C
http://for-mystudents.blogfa.com/post/477
***
متن مصاحبه با ایکنا
در باره جامعه شناسی تاریخی عاشورا
سید محمود نجاتی حسینی (خراسانی )
دین پژوه / مدیر گروه دین انجمن انسان شناسی ایران
***
سوال 1 : بستر اجتماعی جهان عرب در عصر امام حسین
از منظر جامعه شناسی تاریخی در شکل گیری پدیده های اجتماعی سیاسی دوران ساز و استراتژیک از جمله پدیده عاشورا و نهضت احیاگری دینی حسین بن علی در سده اول تاریخ اسلام دو دترمینانت یا عامل تعیین کننده مهم هستند : زمانه تاریخی و زمینه اجتماعی.ازین حیث اگر بخواهیم آگاهی مستند و ابژکیتو و واقع گرایانه ای از نهضت حسین بن علی داشته باشیم لازمه آن شناخت نسبت این نهضت دینی با زمانه و زمینه گفته شده است.
متاسفانه تا جایی که اطلاعات جامعه شناسی تاریخی موجود ما اجازه می دهد باید گفت مستندات تاریخی متقن برای این نوع شناخت از نوع مستندات تاریخ نگاری دینی و باستان شناسی دینی در دسترس نیست که بتواند ما را مستقیما در متن و زمینه تاریخی اجتماعی فرهنگی سیاسی قرار دهد که منجر به فهم شرایط نسبت اجتماع مسلمین با پدیده عاشورا در دوران وقوع این رخ داد شده باشد .لذا آن چه در طی سده های پس از وقوع رخ داد عاشورای محرم سده اول هجری قمری / سده 7 میلادی در دسترس اجتماع دینی شیعی و پژوهشگران عاشورای حسینی واصحاب تامل درباره نهضت احیاگری دینی حسین بن علی است قرارگرفته است ، صرفا از نوع و جنس مستندات نقلی روایی همراه با شور عاطفی و هیجانی از نوع تاریخ مقدس شفاهی روایی است که تنها بازگو کننده "نتیجه" رخ داد است ؛ یعنی گفتن همراه با سوز و گدازی مردم پسند (درفرمت رسانه سنتی عامه گرای مردمی مانند : روضه خوانی وتعزیه ونوحه خوانی ومرثیه سرایی و سینه زنی ) که عمدتا بیان نحوه شهادت حسین بن علی و یاران محدود او (72 تن) واسارت خاندان او توسط نیروهای یزیدی است و نه توضیح دهنده "مکانیزم و فرایند " شکل گیری و تکوین رخ داد عاشورا است : از ابتدای رخ داد (از سیاست ضد دینی شام – دمشق که مقر حکومت خلافت اسلامی از نوع معاویه ای و یزیدی است ) تا میانه رخ داد ( سیاست دینی نبوی - علوی -حسینی که در مکه و مدینه شکل می گیرد ) و تا انتهای رخ داد ( که در سیاست اصلاح گری و احیاگری دینی حسینی در کوفه و کربلا تثبیت می شود ) .
پر واضح است در این نوع روایت گری پر شور و عاطفی هیجانی که همراه با سوز و گداز تراژدیکی است رسانه های سنتی گفته شده صرفا می توانند و می باید به مخاطب عام و مردمی "نتیجه" رخ داد عاشورا را بگویند که همان شهادت حسین بن علی و یارانش و و اسارت خاندانش است ؛ و لذا امکان این که با یک تاریخی نگری و بیان تاریخ مند بتوانند به مخاطب عام و مردم از "فرایند و مکانیزم " رخداد عاشورا ونهضت احیاگری حسین بن علی و علل ودلایل آن ، آن گونه که عرض کردم ، بگویند؛ اگر نگوییم گفتن آن محال که گفتن آن بسیار سخت و پیچیده و مستلزم بیان مستندات تاریخی اجتماعی و داده های متقن است .
برای همین نمی توان به دقت تمام و مستند تشریح نمود که بستر تاریخی و بافتار اجتماعی زمانه و زمینه رخ داد عاشورای حسینی چگونه بوده است ؟ و اصولا چرا این گونه بوده است ؟ و احتمالا دهها چرای دیگر .
با همه این ها اما به مدد همین تاریخ نگاری های روایی نقلی شفاهی عاطفی هیجانی که راویان اجتماع شیعی گردآوری نموده اند می توان به داده هایی دست یافت که نشان می دهد عاشورای حسینی در چه اوضاع و احوال تاریخی فرهنگی اجتماعی شکل گرفته است و مردم عادی و متعارف و اشراف و نخبگان و فقهای مستقر در 5 جغرافیای تاریخی فرهنگی مهم سده اول تاریخ اسلام ( یعنی شام - دمشق اموی ؛ و مکه و مدینه نبوی ؛ و کوفه علوی ؛ و کربلای حسینی ) چه نسبتی با عاشورای حسینی داشته اند.
برای نمونه مهم از این نوع منابع می توان تا اندازه ای به کتاب قابل توجه "موسوعه الحسین " اشاره نمود ( که فارسی شده آن تحت عنوان "فرهنگ جامع سخنان امام حسین " در دسترس مخاطبان است و در سال 1387 توسط پژوهشکده باقر العلوم منتشر شده است ) که به نظر من حاوی برخی داده های تاریخی متنی مقدماتی برای شناخت "فرایند و مکانیزم و نتیجه " رخ داد عاشورا و نهضت احیاگری دینی حسین بن علی است .
این داده های مقدماتی نشان می دهند گروه های اجتماعی فرهنگی سیاسی دوره تاریخی و اجتماع اسلامی منتهی به رخ داد عاشورای حسینی در سال 61 هجری قمری ( سده اول هجری قمری و 7 میلادی ) یعنی مردم عادی و متعارف و اشراف و نخبگان و سیاسیون و فقها در دو اردوی اقلیت و اکثریت بودند و البته این ها یک دست هم نبودند و لذا هر کدام در چند موضع اجتماعی سیاسی فرهنگی هم قرار گرفته بودند : اول - اقلیتی کم شمار از مردمان عادی و متعارف شیعی در شمار پیروان حسین بن علی و در کنارخاندان حسین بن علی ؛ دوم- اکثریتی مسلمان نیز بی تفاوت و نا آگاه و جاهل به اوضاع دین وزمانه و درگیر در زندگی روزمره و امردنیوی خود ؛ و سوم- اقلیتی مسلمان پر شمار از رجال و اشراف و نخبگان و سیاسیون و امرا و فقهای آگاه به اوضاع زمانه هم برعلیه حسین بن علی ؛ و چهارم اقلیتی مسلمان نیم شمار و البته آگاه به اوضاع زمانه که در میانه حسین بن علی و یزید به دنبال تحلیل هزینه - فایده مخالفت یا موافقت با نبرد حسین و یزید بودند و منتظر بودن ببینند حسین بن علی پیروز این نبرد می شود یا یزید ! تا سپس موضع شان رامشخص کنند !؟ .
موید این داده های ما ، گفته های مهم و انتقادی و رادیکال و راهبردی منسوب به حسین بن علی در فرایند عزیمت از مکه و مدینه به سمت کوفه و کربلا است که به خوبی نشان دهنده واقعیت جهت گیری فکری عقیدتی اجتماع مسلمین در هنگام نهضت احیاگری دینی عاشورا و به خواب رفتن اجتماع مسلمین در هنگامه خلافت مقتدر و جبار و سرکوب گر نظام سیاسی اموی معاویه ای – یزیدی است . در متن کتاب موسوعه الحسین نمونه هایی فراوان ازاین گفته های بیدارکننده و آگاه کننده حسینی می توان یافت : مانند این گفته منسوب به حسین بن علی که " مردم بنده دنیا هستند و دین فقط ورد زبان آن ها است و با دین تا جایی همراه هستند که به نفع انان باشد و البته دین داران حقیقی هم کم هستند " (الناس عبید الدنیا و الدین لعق علی السنتهم ) .
یا این گفته دیگر منسوب به حسین بن علی که : " اگر من قیام درراه خدا و دین خدا نکنم این خلق شب زده و به خواب رفته را چه کسی بیدارو آگاه و آزمون می کند؟ " ( و اذا اقمت به مکانی فبماذا یبتلی هذا خلق المتعوس ؟ و بماذا یختبرون ؟) .روی هم به نظرم با توجه به داده های تاریخی اجتماعی محدود و معدود در درسترس این فعلا تا اطلاع ثانوی تنها نیم رخی است که می توان از نسبت زمانه تاریخی و زمینه اجتماعی دوره منتهی به شکل گیری نهضت احیاگری دینی حسین بن علی و رخ داد معظم ومهم عاشورا و محرم و کربلای حسینی ترسیم کرد .
سوال 2 و 3
سازوکارهای تبدیل شور حسینی به شعور حسینی و سبک زندگی حسینی درزمانه حاضر و نحوه ونوع نیاز جامعه امروز ما به درس گیری ازامام حسین
از حیث انسان شناسی دین ، تبدیل کردن حماسه و اسطوره و تراژدی که حسی نوستالژیک دارد و شور و شعور مخاطب را نشانه می رود مانند " اسطوره حسین بن علی و حماسه کربلا و تراژدی عاشورا " و انتقال نمادها و نشانه های این ها به زندگی روزمره مخاطب وپیروان و معتقدان نیازمند اتخاذ "مکانیزم های ارتباطاتی - رسانه ای مدرن " است . البته از جنس مکانیزم رسانه ای مدرن آگاهی بخش و سازنده که بتوانند ضمن بازتاب رسانه ای رخ داد عاشورا با تمام ظرایف و جزییات آن و به صورتی مستند و جذاب و مخاطب پسند در عین حال قادر باشد با استفاده از تمامی تکنیک های فنی هنری ادبی "رسانه دینی / دین رسانه ای " یک بازنمایی فرهنگی و ایدئولوژیک به معنای درست آن برای پیروان و مخاطبان ومعتقدان و جماعت های دینی مسلمان و شیعی داشته باشد .
لذا تبدیل کردن شور دینی به شعور دینی چندان راحت وساده نیست خصوصا در جهان مدرن یا پست مدرن رسانه ای شده کنونی که شبکه های اجتماعی و جهان اجتماعی مجازی بدون رقیب و به صورتی انحصاری در صدر تاثیرگذاری بر زندگی روزمره دین گرایان ودین داران و معتقدان و پیروان و اجتماع مسلمانان هستند و سایر نهادهای اجتماعی تاثیرگذار سنتی قبلی یعنی خانواده و مسجد ومدرسه و دانشگاه را هم پشت سر نهاده اند . بنابراین برای این امر ابزاری جز رسانه دینی نمی توان سراغ گرفت.
یعنی رسانه ای که درخدمت بازتولید هنری ادبی فنی امر دینی و امردین داری و باورهای دینی وشعایر دینی و تجربه زیسته دینی و اخلاقیات دینی و دانش دینی با استفاده از پلات فرم های رسانه ای از قبیل رادیو تلویزیون ، نشریات و کتاب ، فیلم و موسیقی ، اینترنت است . به عبارتی نیاز به تقویت و توسعه و به کارگیری رسانه دینی و دین رسانه ای است ، یعنی امر دینی و دین داری که بر بال فرشتگان سکولار یعنی رسانه های مدرن و پست مدرن(از اینترنت تا ماهواره و شبکه های اجتماعی) حمل می شود.اما آن چه گفته شد همه صرفا درباره"فرم " تبدیل شور دینی مرتبط با عاشورا به شعور دینی مرتبط به عاشورا به زبان مدرن رسانه ای دینی و دین رسانه ای است .
می ماند "فرمت" تبدیل این شور دینی به شعور دینی . به این منظور به نظر می رسد بهترین ومناسب ترین رویه و روال ،همان گونه که در پاسخ به پرسش اول هم گفتم، تشریح دقیق و مستند" فرایند و نتیجه" نهضت احیاگری و اصلاح گری دینی حسین بن علی از ابتدا تا انتها با زبان کارشناسی شده و فنی و دقیق و تکنیکال است. مخاطب دینی و پیروان دینی و معتقدان دینی باید بتوانند از طریق فرمت های دین رسانه ای (مانند فیلم دینی ، موسیقی دینی ، نمایش دینی ، گفتگوی دینی ، ادبیات دینی ، رمان دینی، هنردینی، انیمیشن دینی، ویدئو کلیپ دینی، بازی کامپیوتری دینی ،گرافیت دینی ، سخنرانی دینی ، مناظره دینی، شعر دینی) که سوژه محوری و کلیدی و اصلی آن ها عاشورا و محرم وکربلای حسینی و امامت شیعی است، با رخ دادی مانند عاشورا همانند سازی و همدلی و همراهی کنند تا به فهم وجودی کارکارستان و بزرگ حسین بن علی در تاریخ اسلام و تشیع واقف شوند.
اگراین اتفاق دینی آیینی مهم اسلامی شیعی توسط رسانه دینی ودین رسانه ای به صورتی که گفته شد رخ دهد ، آن گاه می توان متوقع و منتظر بود تا تاثیرات سازنده و زندگی بخش و آگاهی بخش ناشی از رخ داد عاشورا و محرم وکربلا نیازهای جامعه دینی امروز را برطرف کند .یعنی هم به عنوان "اسطوره دینی" ، حسین بن علی یعنی قهرمان این تراژدی دینی آیینی اسلامی و شیعی در خاطره ها و یادها بماند و هم "ایدئولوژی دینی " قیام حسین بن علی یعنی تکنولوژی دینی اجتماعی مبارزه با شرک وکفر و ظلم راهنمای عمل سیاسی دینی مبارزان و جهادگران و ایدئولوژیست های شیعی قرار گیرد ؛ و هم هدف متعالی و نهایی و غایی حسین بن علی که اصلاح گری و احیاگری دینی است به عنوان یک " اتوپیای دینی " مطمح نظر آرمان گرایان دینی و اتوپیست های اسلامی شیعی برای طراحی دین ناب منطبق با متن مقدس قرآن و دین داری مدرن و اصیل و سازنده و اخلاقی معنوی به دوراز خرافه و تحریف و بدعت قرار گیرد؛ وهم" پراکسیس دینی" حسینی یعنی عمل اجتماعی فرهنگی سیاسی آزاده زیستی و آزادی اندیشی و اخلاقی زیستن که حسین بن علی نماد ونشانه و پیشاهنگ دینی آن است به عنوان امام اسلامی شیعی و پرستیژ و مقام و شان و جان خود را بر سر عمل به آن قربانی می کند ، مبنای عمل شهروندی دینی همه معتقدان و مسلمانان و شیعیان و دین گرایان ودین داران قرار گیرد.
بنابراین می توان ملاحظه نمود چگونه اگر "اسطوره و ایدئولوژی واتوپیا و پراکسیس دینی " حسین بن علی در ضمن رخ داد کربلا و محرم وعاشورا درست شناخته شود، درست فهم شود ، درست روایت شود ، درست قرائت شود ، درست بازخوانی شود ؛ و درست ازطریق رسانه دینی و دین رسانه ای به زبان مدرن بازسازی ادبی فنی هنری شود ، آن گاه می توان شاهد یک اجتماع دینی شیعی اخلاقی گرای سرشار از سرزندگی و طراوت معنوی بود که درس های عاشورایی آن به درد ترمیم مسایل اجتماعی فرهنگی و حقوقی سیاسی حوزه عمومی دین داران وجامعه مدنی دین گرایان در عصر حاضر نیز می خورد .
اما متاسفانه حسین شناسی عاطفی هیجانی ساده انگارانه و سنتی و دولتی شده و حکومتی شده ای که امروز مانند دیروزها به عنوان تنها فرم رسانه ای و فرمت رسانه ای غالب و قالب در اجتماع اسلامی شیعی ما رواج دارد و هر سال هم به همان صورت قبلی (در فرمت روضه خوانی و مداحی و نوحه خوانی و سینه زنی ) بازتولید می َشود فاقد تمایل و توانایی وظرفیت و توانش رسانه ای – دینی بحث شده برای بازسازی و باز خوانی "اسطوره و ایدئولوژی واتوپیا و پراکسیس دینی "حسین بن علی در ضمن رخ داد کربلا و محرم وعاشورا به منظور رفع نیازهای دینی مدرن و پاسخ گویی به پرسش های دینی مدرن و حل مسایل اجتماعی فرهنگی و حقوقی سیاسی اجتماعی دینی اسلامی شیعی ما است .
سوال 4 و 5
نحوه ونوع برگزاری هر چه بهترعزاداری های عاشورایی برای انتقال شعور حسینی به مردم و نقش بهتر وعاظ و روضه خوانان و مداحان در تقویت شعور حسینی در جامعه
وفق آن چه که در پرسش قبلی و در ذیل بحث از اهمیت رسانه دینی و دین رسانه ای مدرن و نقش و سهم و کاربرد آن در بازتاب و بازنمایی فنی ادبی هنری رخ دادهای دینی و فرهنگ دینی ومناسک آیینی مذهبی مانند مناسک محرم وعاشورا عرض شد ؛ باید در پایان تاکید کنم که کلیت اجتماعی فرهنگی جماعت های آیینی مذهبی یعنی اجتماعات مذهبی که در مواقع خاص وفق تقویم مذهبی مانند ماههای مذهبی اسلامی محرم و صفر و به مناسبت های آیینی خاص مانند دهه اول محرم و عاشورا و تاسوعا و شام غریبان با حضور کارگزاران مناسک آیینی عاشورا و محرم یعنی مداحان و روضه خوانان و نوحه خوانان و تعزیه خوانان شکل می گیرند و مخاطبان وکنش گران آیینی مذهبی را دور خود جمع می کنند ، نقش مهمی در روایت گری ولو سنتی نهضت احیاگری و اصلاح گری دینی حسین بن علی دارند.
بنابراین تمام نهادهای رسانه ای دینی سنتی مانند مسجد ومنبرو تکیه و حسینیه و تمام پلات فرم های رسانه ای دینی سنتی آن ها مانند روضه خوانی و مداحی و سینه زنی و نوحه خوانی و تعزیه خوانی و شبیه خوانی و مانند آن ها باید بخواهند و بتوانند مکانیزم و فرایند و نتیجه شکل گیری قیام حسین بن علی را با استفاده از ظرفیت های رسانه ای دینی مدرن به زبانی مدرن که مجهزو مسلح به ابزارهای ادبی فنی هنری دینی است روایت کنند. این روایت گری منطقا نمی تواند و لزوما نمی باید غیر مستندباشد.باید حتما با استفاده از مستندات تاریخی شعور مخاطب دینی نشانه گرفته شود و از شورگرایی دینی و عاطفه گرایی دینی و رومانتیزم دینی که غیرعقلانی و غیر منطقی و ضد عقلانی و متاسفانه بیش از اندازه هم خرافاتی شده است پرهیز شود.
روایت گری دینی و راویان دینی باید طوری از رتوریک دینی یعنی خطابه گری آیینی مذهبی با استفاده از عبارات مناسکی و آیینی آگاهی بخش و سازنده استفاده کنند که مخاطبان دینی و پیروان ومتعقدان و جماعت آیینی مذهبی شکل گرفته حول مناسک عاشورا بتوانند و بخواهند با حسین بن علی (و به قول مرحوم علی شریعتی مزینانی اسلام شناس و شیعه پژوه و حسین شناس بزرگ معاصر ) با" کار بزرگ امام حسین در تاریخ اسلام و تشیع " هماند سازی نموده و انس والفت پیدا کنند واین حس به آن ها منتقل شود که حسین بن علی و راه او و زندگی او و اخلاق او و ایثار گرایی ناب او و جهاد گرایی مخلصانه او و معنویت گرایی او و اخلاص او و آخرت گرایی او و کار او و پرهیز او از سیاست گرایی و حکومت گرایی می تواند و می باید الگوی همه دین داران ودین گرایان و ابژه نسلی همه نسل های حاضر در جماعت های آیینی مذهبی باشد.
اگر رسانه دینی و دین رسانه ای خواه سنتی یامدرن ویا پست مدرن بتوانند این مهم را انجام دهند می توان متوقع ومنتظر تاثیر پویا و پایای عاشورا و کار بزرگ حسین بن علی در تاریخ اسلام و تشیع برای عصر ها و نسل ها ی حاضر و آینده بود. در غیر این صورت ، روایت عاشورا فقط برای ساعاتی آن هم تا عصر عاشورا ادامه یافته و سپس در عصر عاشورا با مراسم سنتی شام غریبان خاتمه می یابد و متاسفانه حقیقت پیام حسین و فلسفه قیام حسین و درس هایی که می توان ومی باید از آن برای احیای دینی و اصلاح دینی و عمل دینی درست وسازنده گرفت به حالت تعلیق و توقف در می آید.
***
مباحث درسی و کلاسی +گفتگوها و یادداشت ها و نوشتارها : (استفاده با ذکر منبع مجاز است)