[مناسک اربعین و هویت یابی سیاسی دینی:نگاهی از منظر انسان شناسی دین ]
خلاصه مقاله به "پنجمین همایش ملی اربعین" - 14 شهریور 1401
دانشگاه علامه طباطبایی
مناسک "اربعین" و "هویت یابی سیاسی دینی" :
نگاهی از منظر "انسان شناسی دین" a
سید محمود نجاتی حسینی(خراسانی)b
****
خلاصه و پروبلماتیک بحث
"امردینی"the religion ،مبنای زیست جهان کنش گران اجتماعی مسلمان است.برای زیست جهان شیعی این امر دینی اما با "امرآیینی"the ritual پیوند بیشتری خورده است.در حالی که امردینی عمدتا حاوی اعتقاد و باور معنوی به امرمقدس حرمت یافته و رمزواره است؛اما امرآیینی تجلی عینیت یافته اجتماعی فرهنگی این امرمقدس در قالب انجام رفتارهای مذهبی معنوی عقیدتی - مناسک،شعایر و آیین ها-است.به این معنا درزیست جهان های دینی و مذهبی و معنوی دائم میان امردینی و امرآیینی تعامل و پیوند ناگسستنی و دیالکتیکی متقابل وجوددارد.
این واقعیت اجتماعی فرهنگی دینی و مذهبی،که یکی ازسوژه های منظر"انسان شناسی دین"anthropology of religion است،درآیین های مذهبی شیعی متعارف در"ژئوپولتیک شیعی"[ایران،عراق،یمن،لبنان،سوریه،هندو پاکستان،افغانستان،آسیای میانه و قفقاز]نمود اجتماعی بارز و برجسته ای دارد .بیش تر به این دلیل که آیین های مذهبی کارکردهایی دارند که منجر به بازتولید امردینی در جامعه می شود.
از منظر انسان شناسی دین ،مهم ترین کارکردهای آیین های مذهبی این است که آن ها موقعیتی برای تجلی عینی باورهای دینی و بروز احساسات و عواطف مذهبی که کنش گران دین ورز دارند فراهم می سازند.با این وصف ، این همه کارکرد آیین ها نیست.آیین های مذهبی در وجهی مهم،موجب می شوند تا فرایند "هویت یابی – سازی"کنش گران دین ورز از نو سامان داده شود.
به عبارتی،مهم ترین کارکرد دینی آیین های مذهبی ،هویت یابی سازی دینی معنوی عقیدتی وفق مقتضیات فرهنگ دینی و بافتار اجتماعات دینی است که این کنش گران در درون آن زندگی می کنند.خصوصا این که آیین های مذهبی می توانند به منزله موافقت با شرایط موجود یا بر هم زننده آن تلقی شده و یا به نوعی بر شکل گیری یک وضعیت اجتماعی جدید نیز موثر واقع شوند؛نظمی را برهم زنند، هارمونی نویی را ایجاد کنند،چیزی را دگرگون کنند و به جای آن چیز مطلوبی را بنشانند.ضمن آن که آیین های مذهبی می توانند به ارتباط دادن انسان زمینی شده به آسمان معنوی نیز کم کنند و از نو هویتی دیگر – این که کیستی و چیستی و کجایی و چرایی و چگونگی زیستن – را برای کنش گران آیینی فراهم آورند.
باری،درپرتو آن چه گفته شد می توان خصایص و نتایج اجتماعی فرهنگی آیین های مذهبی شیعی[دعا،زیارت،اعتکاف،شب های قدر،تعزیه،روضه خوانی،مداحی،نوحه خوانی، مولودی]و به ویژه آیین های محوری "عاشورا و اربعین"را از این نظر و در این مسیر بیشتر و بهتر فهم کرد .
از این حیث مساله پرسش مهم محوری نوشتار حاضر این است که چرا و چگونه "آیین مذهبی اربعین " کارکرد "هویت یابی – سازی"identification forming را محقق می کند و به چه صورت نیز برباور – رفتار "کنش گران دین ورز"موثر واقع می شود.ایده های مهمی که برگرفته از انسان شناسی دین است و برای فهم تئوریک این مساله نیز مناسب اند،نظریه کلاسیک "آیین های گذار" rites de passage [نظریه آرنولد وان گنپ – 19م ]و"فرایند آیینی"وبه ویژه نظریه "کمونیتاس"(جماعت های آیینی) communitas هستند ؛که آن اکنون در انسان شناسی دین [توسط ویکتور ترنر – 20م ]بازسازی شده اندl .
وفق این ایده ها مناسک و شعایر و آیین ها همگی حاکی از تغییر موقعیت اند،نوعی تشرف و پاگشایی و رفتن به یک موقعیت جدیداند،منجر به تغییر وضعیت روحی عاطفی رفتاری در کنش گران فردی و جمعی و گروهی می شوند،نوعی نمایش فرهنگی نیز هستند که در آن نمایشی و صحنه ای و بازیگران و مخاطبانی مشاهده گر و مشارکت جو وجود دارند .روی هم آیین ها ی مذهبی از این منظر نوعی باز سامان دادن به زیست جهان قدسی و عرفی sacred et profane [به اصطلاح دورکیمی آن-19 م] هستند.
بر مبنای این ایده ها،هم چنین به صورت خاص آن:"هویت یابی – سازی دینی عقیدتی معنوی" در این آیین های مذهبی می تواند از طریق شکل گیری یک جمعیت موقتی و مقطعی از ناظران اجتماعی وعاملان فرهنگی درگیر در مراسم آیینی،که فاقد سلسله مراتب و قواعد عضوگیری رسمی است و ورود و خروج به آن و از آن نیز همواره آزاد و اختیاری و ارادی است، به شکل یک جماعت آیینی( کمونیتاس) تحقق یابد.یک جماعت مذهبی که سرشار از عواطف و احساسات و هیجانات مذهبی شده اند و در یک موقعیت زمانی تاریخی و مکانی اجتماعی فرهنگی خاص – مانند دهه محرم و عاشورا و اربعین – به صورت مقطعی و حول یک مساله موضعی – شهادت امام حسین بن علی در کربلا - گرد هم آمده اند؛تا از نو هویت دینی و مذهبی شان را باز تعریف کنند و با فرهنگ دینی و مذهبی شان تجدید عهد(بیعت فرهنگی آیینی)کنند.
هم چنین براساس این ایده های مهم انسان شناسی دینی که دراین جا مورد بحث و موردنظر ما است ، "هویت یابی – سازی دینی عقیدتی معنوی "ازطریق امرآیینی محقق میشود.به عبارتی این امر دینی است که از طریق امرآیینی خود را باز تولید می کند.مکانیزم این مهم نیز در مراحل سه گانه"آیین گذار"مندرج است : کنش گران دین ورز و درگیر در مراسم آیینی – خواه ناظر اجتماعی و مشاهده گر / خواه عامل فرهنگی و مشارکت گر- سه مرحله را تجربه می کنند: مرحله اول("گسست" از وضعیت و موقعیت موجود)،مرحله دوم(قرار گرفتن دروضع "آستانه" ای همراه با خود آگاهی و خود یابی و خودسازی) و مرحله سوم( "پیوست" به یک وضعیت و موقعیت مطلوب).
وفق این ایده ها اگر به عنوان مفروض بپذیریم "کنش گران آیینی عاشورا و اربعین" که "جماعت مذهبی" خاصی را (فضاهای محرمی و جمعیت ها ی سیاه پوش عزادار حسینی)در زمان ها و مکان های خاصی ( دهه محرم در هیات های مذهبی و اربعین در مناسک پیاده روی اربعین به سمت ومقصد کربلا ) تجربه می کنند ؛ آن گاه منطقا می توان مراحل سه گانه گفته شده را برای فهم و تفسیر این آیین ها به کاربست.تعبیر تخصصی وخاص این تفسیرها می تواند پیرامون "آیین های محرمی - عاشورایی -اربعینی"باشد.
مهم ترین تفسیر فرهنگی در این جا به نظر ما می تواند حول این مضمون باشد که :"آیین های عاشورایی" دربهترین حالت[درفرمت یک "تیپ ایدئال" البته به معنای ماکس وبری آن – سده 19 م] می توانند گسست از یک "زیست عرفی"(سکولار و دنیوی شده) و پیوست به سمت یک"زیست معنوی "را فراهم سازند.دراین زمینه ،تعبیر الاهیاتی- جامعه شناختی sociologico - theologicalکه خاص و مورد علاقه نگارنده به عنوان دین پژوه است،این است که همه آیین های اسلامی شیعی - از جمله آیین های عاشورایی و اربعینی – می توانند به نحوی خاص یک "انسان دین ورز" homo- religious[تعبیر میرچا الیاده -20 م]را پرورش دهند.
بر همین مبنای تئوریکی [تعبیر الاهیاتی-جامعه شناختی]به تعبیر نگارنده ، وبه صورت خاص آن در مورد آیین های عاشورایی و اربعینی ،نیز می توان انتظار داشت که ازطریق جماعت های آیینی(کمونیتاس محرمی) زمینه مقدماتی برای گسست از"زیست یزیدی" به سمت پیوست به "زیست حسینی"برای کنش گران آیین های محرم وعاشورا واربعین هم محقق شود.
اما در این جا پرسش تکمیلی که مطرح می شود این است که:با وجود بارز بودن ومصرح بودن جایگاه(نقش و سهم وتاثیر)این آیین های شیعی مهم درهویت یابی – سازی دینی عقیدتی معنوی"کنشگران شیعی"(ناظران و عاملان عضو جماعت های محرمی)چگونه می توان درباره "کارکرد هویت یابی – سازی سیاسی"این نوع خاص و مهم از"آیین های شیعی" تفسیر کرد. این تفسیر نیز منطقا از حیث تئوریک باید مبتنی بر توجه به پیوند"سیاست – دین"Theo- politic و آثار و لوازم ناشی از آن برای"هویت یابی های فرهنگی"( قومی نژادی زبانی مذهبی)صورت گیردy .
دراین جا نیز با چندایده می توان به فهم و تفسیر "کارکرد سیاسی"آیین های شیعی مانند "عاشورا و اربعین" نایل شد.به نظر ما این ها دراولویت تفسیرند:
اول-سود بردن نظام سیاسی از دین ومذهب و آیین های مذهبی به عنوان چهارچوبی برای شکل دادن به یک گفتمان مذهبی عقیدتی غالب – قالب باهدف مشروعیت بخشیدن وتقدس بخشیدن به قدرت حاکم.
دوم- استفاده از آیین های مذهبی به عنوان یک ایدئولوژی که می تواند منجر به هم بستگی اجتماعی سیاسی مردم با قدرت حاکم شود.
سوم-بهره بردن از آیین های مذهبی برای نشان دادن اقتدار سیاسی فرهنگی نظام حاکم و تثبیت یک آیین مذهبی سیاسی شده ای که بتواند از قدرت رقابت ایدئولوژیک بلامنازع درعرصه منازعات مذهبی فرهنگی در سطوح محلی،منطقه ای،ملی و جهانی نیز برخوردار باشد.
چهارم – تقویت وتوسعه و ترویج و تبلیغ فرهنگی آیین های مذهبی با بار سیاسی که می تواند منجر به فرهنگ پذیری سیاسی مذهبی اعضای جامعه؛جامعه پذیری سیاسی مذهبی بیشتر و بهتر اجتماع معتقدان و باورمندان؛هم چنین اجتماعی شدن سیاسی مذهبی نسل ها ی کودک و نوجوان ؛ و نهایتا بازاجتماعی شدن سیاسی مذهبی نسل های جوان ومیان سال و کهن سال جامعه شود.
کلید واژه
مناسک اربعین؛هویت یابی سیاسی دینی؛ انسان شناسی دین؛تعبیر الاهیاتی- جامعه شناختی؛انسان شناسی سیاسی .
l نگاه شود به : فیونا بوی ( 1394) مقدمه ای بر انسان شناسی دین ، مهرداد عربستانی،تهران،نشر افکار [فصل 6 :"نظریه مناسک، مناسک گذار صرفکوهی،تهران، نشرنی[بخش چهارم - قدرت و امرقدسی، فصل هفتم:"سیاست و دین"/ فصل هشتم:"نیایش سیاسی"،صص 229-و خشونت مناسکی " ، صص 187-236 ].
y نگاه شودبه:رولان برتون(1387)قوم شناسی سیاسی،ناصرفکوهی،تهران، نشرنی[مقدمه،صص15-20 ]/ کلود ریویر(1386 )انسان شناسی سیاسی، نا291 ]/ ژرژ بالاندیه (1374) انسان شناسی سیاسی ، فاطمه گیوه چیان، تهرن، نشر آران[فصل5:" مذهب و قدرت"،صص 119-144 ].
a این مقاله برای ارائه به همایش زیر تدوین شده است :
["پنجمین همایش ملی اربعین"، دانشگاه علامه طباطبابی ، تهران 14 شهریور 1401 ، 8صفر 1444، 5 دسامبر 2022 ]
26402630-021
b دین پژوه / مدیرگروه دین انجمن انسان شناسی ایران .
http://www.for-mystudents.blogfa.com
2045262 cell phone : 0912-
مباحث درسی و کلاسی +گفتگوها و یادداشت ها و نوشتارها : (استفاده با ذکر منبع مجاز است)