[جامعه شناسی تاریخی خاستگاههای دینی مرتبط با پیشرفت علم- تکنولوژی:
نگاهی به تاریخ علم و تکنولوژی در اسلام]
gsti@iscs.ac.ir
[نخستین همایش ملی حکمرانی درعرصه علم، فناوری و نوآوری / موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم –آبان 1402]
جامعه شناسی تاریخی خاستگاههای دینی مرتبط با پیشرفت علم-تکنولوژی:
نگاهی به تاریخ علم و تکنولوژی در اسلامa
سیدمحمود نجاتی حسینی(خراسانی)b
چکیده
به گواه تاریخ های ادیان-تمدن–علم ونیز تاریخ های اسلام؛ از منظرجامعه شناسی تاریخی،فرهنگ و تمدن اسلام درسده های طلایی خود در سده های 10 تا 12 میلادی؛موفق شده بود:هم اجتماع علمی وزینی برای آموزش و پژوهش علم وتکنولوژی فراهم آورد؛هم حلقه اجتماعی از معلمان و متعلمان را ایجاد کند؛هم شبکه فرهنگی ازدانشمندان ممتازجهانی راشکل دهد؛هم حجم عظیمی از ادبیات درعلوم طبیعی راتولیدکند؛هم برخی تکنولوژیهای عرصه ستاره شناسی،مهندسی و پزشکی را ابداع کند؛و هم این که توانسته بود سرمشق علم آموزی برای جهان قرون وسطای مسیحی باشد.همه این دستاوردهای علمی تکنولوژیکی که به پیشرفت نسبی جهان اسلام عصر سنت منجر شده بود،در نگاه جامعه شناختی،میسرنمی شد مگر به وساطت ساختارها،نهادها واجتماعات علمی تکنولوژیکی مرتبط(ازکتابخانه تا رصدخانه وبیمارستان ومدرسه)؛حمایت متون تخصصی علمی؛و نهایتا نیز مساعدت مالی سیاسی حکمرانی های علاقمند به بسط علم و تکنولوژی درجهان اسلام و مصر برپیشرفت مسلمانان در رقابت با جهانهای یهودی-مسیحی و هندو - چینی هم عصر.با این وصف از منظرجامعه شناختی،آن چه درجهان اسلام عصر سنت و دوره طلایی علم و تکنولوژی،نقطه عزیمت و انگیزش برای تاسیس این فضاهای علمی،این مساعدت های مالی سیاسی ،این حمایتهای فکری،ونهایتا این همه تلاش های علمی بود؛را باید درخاستگاههای دینی(بامحوریت"قرآن")یافت که مسلمانان را به لزوم فراگیری علم و آموزش آن در هرزمان و هر مکان و از هر فرهنگی توصیه و ترغیب می کرد.وارسی ماهیت و مکانیزم این امرمهم ازمنظرجامعه شناسی تاریخی،مساله و موضوع این مقاله است.
کلید واژه
علم-تکنولوژی؛جامعه شناسی تاریخی؛خاستگاههای دینی؛اسلام؛قرآن .
* درآمد : پروبلماتیک بحث
وجود فراز و فرود به شکل منحنی سینوسی درتاریخ علم و تکنولوژی درجهان اسلام عصرسنت[سده های 1 تا 13 ه/7 تا 20 م]این مساله جامعه شناختی را به پیش می کشد که چرا و چگونه چنین منحنی شکل گرفته است؟.ازاین منظر جامعه شناختی،اگر نیمرخی از اجتماع علمی و نهادعلم وفضای اجتماعی تکنولوژی در جهان اسلام موصوف را وارسی کنیم خواهیم دید که درنقطه های تاریخی اجتماعی بهینه[اوپتیموم]،فضای اجتماعی فرهنگی علم وتکنولوژی درجهان اسلام که به صورت نسبتا ساختارمند و نهادینه شده آن سازمان یافته بود،مختصات جامعه شناختی مطلوبی در حد زمانه تاریخی و زمینه اجتماعی خود داشت که درطی زمان یا کاملا ازدست رفت و یا کم رنگ و نحیف شد(نک نجاتی حسینی 1400 ،ف 2)[1].اما آن مختصات جامعه شناختی مهم و موثر و مطلوب چه بود و نیز چگونه شکل گرفت؟ .
به گواه تاریخ های ادیان وتمدن وعلم دراسلام(به نمونه نک نصر1391؛معتمدی1388،1389،1391 )[2]؛و با نگاه جامعه شناسی تاریخی،فرهنگ و تمدن اسلام درسده های طلایی خود[به ویژه سده های10 تا 12م]توانسته بود در بافتار فضای فرهنگی اجتماعی علم وتکنولوژی شاهد این پیشرفت های مهم و موثرباشد:اول-شکل گیری یک اجتماع علمی برای آموزش و پژوهش علم وتکنولوژی؛دوم-ایجاد یک حلقه اجتماعی ازمعلمان و متعلمان؛سوم-تاسیس یک شبکه فرهنگی از دانشمندان ممتازجهانی؛چهارم-تولیدحجم عظیمی از ادبیات درعلوم طبیعی ومهندسی وپزشکی؛پنجم-ابداع برخی تکنولوژیهای ستاره شناسی،مهندسی و پزشکی؛ششم-تدوین یک سرمشق علم آموزی برای جهان قرون وسطای مسیحی؛هفتم تاسیس ساختارها،نهادها واجتماعات علمی تکنولوژیکی مرتبط[ازکتابخانه تا رصدخانه وبیمارستان ومدرسه](به نمونه نک چیت سازیان 1388؛آیینه وند1390؛منیرالدین1384؛بکار1389؛شلبی1387؛غنیمه 1388 )[3] .
همچنین ازلحاظ"جامعه شناسی فلسفه ها"(به نمونه نک کالینز)[4]درجهان چندفرهنگی[عربی فارسی لاتینی] درتمدن اسلامی درعصرسنت،تحلیل عقلی فلسفی و بحث و گفتگوی استدلالی وآموزش و پژوهش علم،منجر به شکل گیری استراتژیهای روش شناختی علمی فلسفی دقیقی نیزشده بود؛بطوری که روش شناسی دانشمندان مسلمان درتراز روش شناسی کلاسیک عصرقرون وسطای مسیحی و رنسانس به ویژه درحوزه روش تجربی مشاهده وآزمون بعنوان یک الگوی پارادایمیک[سرمشق یک اجتماع علمی]جا افتاده بود(نک آیینه وند 1390؛سامی النشوری 1984م/1404 ه.ق؛ارکون 1996 ؛عابد الجابری 1389)[5].
درهمین سویه نیز دانشمندان کلاسیک جهان اسلام،الگوی پارادایمیک بومی برای بحث و گفتگوی علمی و نیز پداگوژی کلاس درس[استراتژی تعلیم وتربیت/آداب المتعلمین]برمبنای قواعدعرفی وشرعی وفرهنگی رابنیان نهاده بودند(نک طوسی 1390)[6]که درجهت ومسیر تقویت وتوسعه و محافظت از"سنت حسنه استاد-شاگردی"(به نمونه نک نجاتی حسینی 1396)[7]؛ بازتولید آزادی اندیشی علمی فکری[آزادی آکادمیک]در مراکز علمی جهان اسلام(به نمونه نک نجاتی حسینی1398،1397)[8]وهمچنین پاسداشت اخلاق علمی[اخلاق آکادمیک]درفرهنگ علم ورزی در تمدن اسلامی بود(به نمونه نک نجاتی حسینی1398)[9].
این همه که باحمایت متون تخصصی علمی و تلاشهای علمی دانشمندان کلاسیک مسلمان و حتی غیرمسلمان (به نمونه نک گوتاس1390)[10]؛ونهایتا نیزمساعدت مالی سیاسی حکمرانی های علاقمند به بسط علم و تکنولوژی درجهان اسلام و خواهان پیشرفت مسلمانان در رقابت با جهانهای یهودی-مسیحی و هندو-چینی هم عصر همراه بود؛راباید درخاستگاههای دینی[بامحوریت متن مقدس اسلام-"قرآن"]ومعارف دینی[آموزه های حکمتی دینی و احادیث فرهنگی تشویق کننده به روح دانش گرایی]یافت(به نمونه نک حایری یزدی 1379 ؛جوادی آملی 1390 ؛قدیر1377؛قبادی و نجاتی حسینی 1394)[11] ؛که مسلمانان را به لزوم فراگیری علم وآموزش آن درهرزمان و هرمکان و از هر قومیت و فرهنگی توصیه وترغیب میکرد.
ازین لحاظ و درکنار کاوشهای جامعه شناختی،معناکاوی قرآن برای فهم آموزه های معرفت شناختی[اپیستمولوژیک]که دارد،نیز بخشی از برنامه پژوهشی است که درجهان چند فرهنگی اسلام پی گرفته شده است(به نمونه نک فعالی1394)[12].این برنامه البته به سویه های دیگری هم[ازجمله سویه های"علم دینی"،"علوم انسانی اسلامی"،"اسلامی سازی علوم اجتماعی"،"دانشگاه اسلامی" و...]منجرشده است(به نمونه نک بستان1387 و 1390؛ایمان وکلاته ساداتی1392؛ارکون1392؛حسنی وهمکاران1390؛حسین زاده1392 ؛حنیف 1393؛فرید1394 ؛پژوهشگاه حوزه و دانشگاه 1389؛افتخاری و همکاران 1387 ؛نجاتی حسینی و هاشمی1395)[13]؛که فارغ از طرح ایده های بومی محلی شده درآن ها،بسی نیزمحل انتقادعلمی ازحیث مواضع و موازین فلسفه علم و فلسفه علوم انسانی اجتماعی است(به نمونه نک کوثری و نجاتی حسینی 1394)[14].
با این وصف و با وجود این همه مساله جامعه شناختی مهمی که درسپهر"شناخت-علم-تکنولوژی"در پهنه تمدنی و چند فرهنگی جهان اسلام درعصرسنت و مقایسه آن با همتای تمدنی غربی خود درمدرنیته وجود دارد و لذا منطقا لازم است این ها وارسی انتقادی و تحلیلی هنجاری و تاریخی اجتماعی به صورت مقایسه ای وبینا تمدنی شوند(به نمونه نک بومر1397؛برونوفسکی و مازلیش1393)[15]؛صرفا مساله و مضمون وموضوع محورین این مقاله وارسی ماهیت ومکانیزم خاستگاههای علم وتکنولوژی وشناخت علمی از منظردانش تخصصی"جامعه شناسی های تاریخی شناخت-علم-تکنولوژی"(به نمونه نک هاملین1374 ؛مانهایم1389،1380؛کنوبلاخ1390؛رسنیک1391؛کوزر ودیگران1389؛همیلتون1380؛ترایتلووا 1394)[16] است.
لذا براین مبنا ما ازطریق مطالعه اسنادی برای پرسشی که مساله وار درابتدای مقاله طرح شد پاسخ تجربی تاریخی مناسب خواهیم داد.اما پرسش جامعه شناسی تاریخی که به آن پاسخ خواهیم داد این است که: «چگونه عوامل ایده ای و رویه ای شکل گرفته دربافتارتاریخ تمدن اسلامی[رویه های عینی و سیاست های حاکمیتی]و متن های دینی[ایده ها وآموزه های ذهنی]درفراز وفرود[منحنی سینوسی]علم و تکنولوژی درجهان اسلام عصرسنت مدخلیت داشته اند؟».
اما مفروض جامعه شناسی تاریخی ما این است که درسپهر"ایده های ذهنی وآموزه های دینی"دو نوع مدخلیت در«پیشرفت و پسرفت علم وتکنولوژی»وجودداشته است که بایدکشف شوند.برای نمونه درحالی که واقعیت های متنی حاکی از این اند که آموزه های دینی به ویژه توصیه های تعقل و برهان آوری و علم آموزی و تجربه اندوزی "آفاقی"[مشاهده ابژکتیو وآزمون عینی]مندرج درقرآن مدخلیت مهمی درپیشرفت آموزش علم و پژوهش تجربی و کشف جغرافیایی جهان داشته است؛اما مواجهه منفی برخی جریان های فکری مهم درتمدن اسلامی با روح علم آموزی غیر دینی از جمله "بینشهای کلامی–فقهی–عرفانی"به نوعی در پسرفت علم مدخلیت داشته اند.
اما درسپهر"رویه های عینی و سیاست های حاکمیتی" نیز روال به همین صورت بوده است، یعنی واقعیت های تاریخی جهان چندفرهنگی اسلام نشان میدهدکه نوع مواجهه مثبت و منفی یا مناسب و نامناسب حکومت های جهان اسلام عصرسنت با علم وتکنولوژی برپیشرفت یا پسرفت علمی و تکنولوژیکی تمدن سلامی در دوره های تاریخی اجتماعی مختلف مدخلیت داشته است.به نمونه در دوره طلایی تاریخ جهان اسلام عصر سنت[سده های 10 تا 12 میلادی]- که البته مصادف است با الگوگیری تمدن غرب از تمدن اسلامی ونیز خیز جهان غرب ازنقطه قرون وسطای کاملا مسیحی الاهیات گرا به سمت یک نقطه قرون وسطای یونانی فلسفه و علم و تکنولوژی گرا(به نمونه نک ژیلسون1384؛سروش1372؛برت1374؛لازی1377؛سجویک 1387 ؛ سولومون 1379 ؛دکارت 1396 ؛ بیکن 1392 ؛ هاملین1374)[17]؛منحنی پیشرفت علم وتکنولوژی درجهان اسلام به واسطه سیاست های حکومتی مساعد و حامی علم و تکنولوژی در نقطه "فراز"خوداست،اما ازسده های12 تا18میلادی پس ازرنسانس و روشنگری درغرب(به نمونه نک کاسیرر1389،1393؛گلدمن1387)[18]،به موازات افول ونوسانات قدرت سیاسی حکومت ها درجهان اسلام و درعوض تقویت قدرت سیاسی حکومت ها درتمدن غرب،نقطه"فرود"وپسرفت علم و تکنولوژی درجهان اسلام ودرعوض خیزعلمی تکنولوژیکی جوامع اروپایی(به نمونه نک مرتون در:گلوور،استرابریج وتوکل 1384؛توکل1389،ف 6؛ محسنی 1392)[19]است.
ایده اصلی من در این جا - که البته مبتنی بر برخی شواهد وقرائن تاریخی اجتماعی فرهنگی سیاسی نیز هست – و منطقا میتواند یک نقطه تئوریک مناسب برای تقویت مفروض مطرح شده نیز باشد؛ این است که به طرزی شگرف و پیش بینی ناپذیر از لحاظ"جامعه شناسی تاریخی تمدنی کلان"،که غافلگیرکننده نیزهست؛جهان چندفرهنگی تمدن اسلام در دوره های مورد بررسی ما هم یک قرون وسطای به سبک مسیحی داشته است با تمام لوازم والزامات و تبعات منفی وناگوارآن-ازجمله نظام تفتیش عقایدعلمی[انگیزیسیون]و تااندازه ای نیز نظام مدرسی گری باآموزشهای دگماتیک اعتقادی غیرانتقادی[اسکولاستیک]؛وهم یک رنسانس به سبک بورژوازی و مدرنیته غربی داشته است با تمام نتایج درخشان و سازنده و مثبت آن.
اما نکته غافلگیر کننده مندرج در این ایده این است که نوعی ناهم زمانی تاریخی و گسست اجتماعی میان این دو دوره های تمدنی مهم درغرب وجهان اسلام وجودداشته است.به این معناکه:"قرون وسطای مسیحی"درغرب مصادف با"رنسانس جهان اسلام"![سده های 10 تا 12میلادی به ویژه پیش از حمله مغولان به جغرافیای پهناور جهان اسلام ]هست؛ولی رنسانس غرب[سده 15میلادی به بعد]مصادف است با قرار گرفتن جهان اسلام درآستانه یک"قرون وسطای اسلامی"!؟.دراین باره - همان گونه که در یک پژوهش جامعه شناسی تاریخی مرتبط باعلم وتکنولوژی درجهان اسلام وایران نیزنشان داده ام(نک نجاتی حسینی 1400،پیشین:ف2)رنسانس و روشنگری ومدرنیته غربی ها[سده های 15 تا 19میلادی](به نمونه نک لیتل فیلد 1388 ؛همیلتون1386 ؛هیوز 1369؛فروند1362؛چایلدز 1386؛ برنز و دیگران1387 )[20] جهان تمدنی اسلام را از لحاظ موقعیت و وضعیت علم و تکنولوژی درموضع انتقال گیرنده از غرب و مصرف کننده فرآورده های علمی تکنولوژیکی صنعتی غربی قرارمیدهد،در حالی که پیش ازاین درقرون وسطای مسیحی ،این تمدن غرب است که درموضع انتقال گیرنده از جهان اسلام و مصرف کننده فرآوردهای علمی تکنولوژیکی دانشمندان ومهندسان و دانش پژوهان مسلمان است(به نمونه نک هابسون1389؛فوران 1390؛آبراهامیان1392 ،1394 )[21] .
پر پیدا است که این ایده و مفروض آن به معنای پذیرش تئوریک سلطه و هژمونی تمدنی غرب و اروپا برشرق و جهان اسلام وایران،آنچه تاریخدانان منتقد نو"اروپامحوری"مینامندش،نیست(به نمونه نک بلاوت 1389 ؛ترنر1390)[22]؛بلکه به معنای تذکر تامل دراین واقعیت تلخ از لحاظ جامعه شناسی تاریخی تمدنی است که:چرا وچگونه جهان تمدنی چند فرهنگی پیشرفته اسلامی دردوره سنت،اکنون درموقعیت توسعه یافتگی علمی وتکنولوژیکی مناسبی که درشان تمدنی فرهنگی پرپیشینه جهان اسلام باشد،نیست.کافیست مروری کوتاه برادبیات تاریخی وجهانی"جامعه شناسی توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی"داشته باشیم(به نمونه نک سایمون1399 )[23] تا متوجه اهمیت این مساله تاریخی کلان شویم .
باری پس ایده گفته شده مقاله حاضر میتواند این مفروض را که:«مکانیزم پیشرفت و پسرفت[منحنی سینوسی]علم و تکنولوژی در جهان تمدنی اسلام وفرهنگ دینی علم دوست وعالم پرور و علم گرای آن؛تابعی بوده است از قرون وسطای اسلامی و رنسانس اسلامی»به خوبی حمایت وتقویت کرده و آن را توانا بر محک خوردن وموفق بیرون آمدن از بوته آزمون تاریخ کند.ازاین حیث آن چه درادامه مختصرا خواهدآـمد گزارش و روایت محک خوردن تاریخی تجربی واجتماعی فرهنگی این مفروض ازنوع«جامعه شناسی تاریخی علم وتکنولوژی درجهان اسلام عصرسنت»است .
[1 ]توصیف فضای تاریخ اجتماعی علم و تکنولوژی در جهان اسلام عصرسنت
[2 ]مکانیزم تاریخی اجتماعی عوامل ایده ای و پیشرفت و پسرفت علم و تکنولوژی در جهان اسلام عصرسنت
[3 ]مکانیزم تاریخی اجتماعی عوامل رویه ای و پیشرفت و پسرفت علم و تکنولوژی در جهان اسلام عصرسنت
* نتیجه بحث
[1] نجاتی حسینی،سید محمود(1400)علم ،جامعه و تکنولوژی در ایران: مطالعه تاریخی ، اجتماعی و فرهنگی عصر قاجار ( 1800-1925 میلادی)؛ تهران، مرکز آینده پژوهی جهان اسلام[فصل2 :"واقعیت تاریخی علم وتکنولوژی درایران- سده های 8 تا 17 میلادی"].
[2] نصر،سیدحسین(1391 )علم و تمدن دراسلام،احمدآرام،تهران،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ./ معتمدی،اسفندیار(1388 )تاریخ علم در ایران:از عصرصفویه تا آخرقاجاریه،تهران،نشر مهاجر، جلد سوم./معتمدی،اسفندیار (1389 ) تاریخ علم در ایران: از آغاز اسلام تاعصر صفویه، تهران،نشر مهاجر،جلد دوم./معتمدی، اسفندیار (1391 )تاریخ علم در ایران: دوره باستان تا آغاز اسلام، تهران،نشر مهاجر، جلد اول.
[3] چیت سازیان،امیرحسین(به اهتمام)(1388 )آموزش عالی در گستره تاریخ و تمدن اسلامی،تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی-وزارت علوم،تحقیقات و فناوری./بکار،عثمان(1389)طبقه بندی علوم از نظرحکمای مسلمان،جواد قاسمی–با مقدمه سیدحسین نصر، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی./احمد،منیرالدین(1384 )نهادآموزش اسلامی،محمدحسین ساکت،تهران،نشرنگاه معاصر./شلبی،احمد(1387) تاریخ آموزش در اسلام، محمدحسین ساکت،تهران،نشرنگاه معاصر./ غنیمه،عبدالرحیم(1388 )تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی،نور ا..کسایی، تهران، دانشگاه تهران.
[4] دراثردرخشان زیر،جان رندال کالینز،"جهان فکری در تمدن اسلامی"[فصل8 :صص392-466]و"شبکه فکری عقیدتی"اختصاص آن را تحلیل کرده است.کالینز به این منظورآرای طیف گسترده ای ازفیلسوفان،متکلمان ،عرفا وفقهای مسلمان ومطرح را درعرض جغرافیایی خلافت اسلامی ازایران،عراق و شام [فضای شرقی جهان اسلام:اشاعره،معتزله،غزالی،ابن سینا،فارابی،الکندی،ابن مسکویه،رازی،بیرونی،مولوی،سهروردی خواجه نظام الملک طوسی وخواجه نصیرالدین طوسی]تا اندلس[فضای غربی جهان اسلام:ابن رشد،ابن باجه،ابن طفیل و ابن حزم]بحث کرده است(کالینز2000 ،پیشین:نمودارهای8-1 تا 8-5 و 9-1 ].
*Collins, Randal (2000) the sociology of philosophies: A global theory of intellectual changes, the Belkany press of Harvard university press, USA,1098 pp
[5] آیینه وند،صادق(1390)جزوه درسی روشمندی،پژوهش وپژوهشگری درتمدن اسلامی،تهران،انتشارات دانشگاه تربیت مدرس./السامی النشوری،علی(1984م/ 1404 ه)مناهج البحث عند مفکری الاسلام و اکتشاف المنهج العلمی فی العالم الاسلامی ،بیروت،دارالنهضه العربیه للطباعه و للنشره./ارکون،محمد(1996)تاریخیه الفکر العربی الاسلامی،ترجمه العربی-هاشم صالح،مرکزالانماء القومی،دمشق[ترجمه فارسی:تاریخمندی روش اسلامی (1392)رحیم حمداوی،تهران، نشر نگاه معاصر]./عابدالجابری،محمد(1389)تکوین عقل عربی،پژوهشی ساختارگرا در شکل گیری عقلانیت عربی ، سید محمد آل مهدی،تهران، نسل آفتاب.
[6]طوسی،خواجه نصیرالدین[سده6هجری/12میلادی](1390)آداب المتعلمین،عبدالرسول چمنخواه واسماعیل آرسن،تهران،روزبهان.
[7] نجاتی حسینی، سیدمحمود (1396)کلاس درس درتمدن اسلامی:روایتی ازسنت حسنه استاد- شاگردی،مطالعات اجتماعی دین(نشریه تخصصی موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران،بخش جامعه شناسی دین)سال ششم، شماره 6 ،صص 9-23 .
[8] نجاتی حسینی،سیدمحمود(1397)آزادی علمي دانشگاهی(آزادي آكادميك)درتمدن ايراني اسلامي:يك مطالعه تاريخي اجتماعي[طرح مطالعاتی منتشر نشده-موسسه مطالعات فرهنگی واجتماعی وزارت علوم،تحقیقات وفناوری]*.
*نجاتی حسینی،سیدمحمود(در دست نشر)آزادي آكادميك درتمدن ايراني اسلامي،تهران، مرکز آینده پژوهی جهان اسلام.
نجاتی حسینی،سیدمحمود(1398)تبار شناسی آینده یک تحول فرهنگی :ظرفیت – توان "آزادی گفتگویی آکادمیک"در اجتماع علمی ایرانی اسلامی عصر سنت (سده 2-12 ه.ق / 8-18 م)؛در:مجموعه مقالات همایش بین المللی آینده جهان اسلام در افق 1414شمسی، جلد اول،تهران،دانشگاه تهران و مرکز آینده پژوهی جهان اسلام،صص 414-452 .
[9] نجاتی حسینی، سیدمحمود (1398)اخلاق آکادمیک: یک مرورمفهومی،تاریخی،تجربی ، مقاله ارائه شده به"همایش ملی مطالعات فرهنگی و اجتماعی آموزش عالی,علم وفناوری – یادمان دکتر قانعی راد" ،پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ،آبان 1398 ،تهران؛منتشر شده در:مجموعه مقالات اولين همايش مطالعات فرهنگی و اجتماعی آموزش عالی،علم وفناوری – یادمان دکتر قانعی راد(پاييز 1398)پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ، صص 429-449 .
[10]گوتاس،دیمیتری(1390 )اندیشه یونانی ،فرهنگ اسلامی،عبدالرضا سالار بهزادی،تهران، نشر فرزان.
[11] حایری یزدی،مهدی(1379)شناخت درفلسفه اسلامی[تدوین تقریرات درسی آیت ا... دکترمهدی حایری یزدی توسط عبدا..نصری]قم،موسسه فرهنگی دانش واندیشه معاصر./جوادی آملی،عبدا...(1390) گزیده ای از منزلت عقل در هندسه معرفت دینی،قم،دفتر نشر معارف،نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، معاونت مطالعات راهبردی./قدیر،سی.اس(1377)نظریه اسلامی شناخت،سیدمحمود نجاتی حسینی،نشریه نمایه پژوهش(معاونت پژوهشی وآموزشی،وزارت فرهنگ وارشاداسلامی)سال2،پاییزوزمستان،شماره7و8،صص87-97./قبادي،عليرضاونجاتي حسيني،سيدمحمود(1394)بازخوانی نشانگرهای علم در متون اسلامی و شیعی(تفحصی در قرآن،نهج البلاغه،اصول الکافی)،مطالعات اجتماعی دین[موسسه مطالعات وتحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران-بخش جامعه شناسی دین]نشریه علمی تخصصی،شماره 4،زمستان 1394 ، صص 9-29 .
[12] فعالی،محمدتقی(1394)معرفت شناسی درقرآن ، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
[13] ارکون،محمد(1392)دانش اسلامی،عبدالقادر سواری، تهران،نسل آفتاب./ایمان محمدتقی و کلاته ساداتی،احمد(1392) روش شناسی علوم اسلامی در نزد اندیشمندان مسلمان – مدلی روش شناختی از علم اسلامی،قم،پژوهشگاه حوزه و دانشگاه./بستان(نجفی)،حسین و همکاران(1387)گامی به سوی علم دینی 1– ساختارعلم تجربی و امکان علم دینی،قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه./بستان(نجفی)،حسین و همکاران(1390)گامی به سوی علم دینی2 – روش بهره گیری از متون دینی در علوم اجتماعی،قم،پژوهشگاه حوزه ودانشگاه./پژوهشگاه حوزه ودانشگاه(1389)درآمدی به جامعه شناسی اسلامی (1)،تهران،سمت./حسنی،سیدحمید رضا و همکاران(1390)علم دینی :دیدگاهها و ملاحظات ، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه./حسین زاده،محمد(1392 )سلسله دروس مبانی اندیشه اسلامی: درآمدی بر معرفت شناسی و معرفت دینی ،قم،انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی./حنیف، محمد اسلام(1393 )درآمدی بر اسلامی شدن دانش،علیرضا سمیعی اصفهانی و ابوذر رفیعی قهساره، تهران،امیر کبیر./ یونس،فرید(1394 )مبانی واصول جامعه شناسی اسلامی،غلامرضا جمشیدیها و مهیار گنج آبی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ./ افتخاری،اصغر وهمکاران(1387)ارزش – دانش:مقدمه ای بر دانشگاه اسلامی،با مقدمه آیت ا...مهدوی کنی،تهران، دانشگاه امام صادق ع و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی- وزارت علوم،تحقیقات و فناوری. / نجاتي حسيني،سيد محمود و هاشمي،سيد ضياء[ با همكاري عليرضا قبادي و جبار رحماني ](1393-1395)گزارش نهايي طرح سنجش شاخص هاي دانشگاه اسلامي و وضع موجود آن؛ مجری:موسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعي دانشگاه تهران(بخش جامعه شناسی دین)/ کارفرما:شوراي اسلامي شدن دانشگاهها و مراكز آموزشي كشور(شورايعالي انقلاب فرهنگي)،تهران[منتشرنشده ] .
[14] کوثری ،مسعود و نجاتی حسینی،سید محمود( 1394 )سناریو های تکوین علم اجتماعی اسلامی:امکان / امتناع ،اسلام و علوم اجتماعی[پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ]، دو فصلنامه علمی پژوهشی، سال 7 ، بهار و تابستان 1394، صص: 5-32 .
[15] بومر،فرانکلین لوفان(1397)جریان های بزرگ در تاریخ اندیشه غربی:گزیده آثار بزرگ در تاریخ اندیشه اروپای غربی از سده های میانه تا امروز ، حسین بشیریه ، تهران، چاپخش./برونوفسکی،ج و مازلیش،ب(1393) سنت روشن فکری درغرب:از لئوناردو تا هگل،لی لا سازگار، تهران،آگاه.
[16] ترایتلووا ، یانا (1394) انسان شناسی شناختی ، لیلا اردبیلی ، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی./کنو بلاخ،هیوبرت(1391 )مبانی جامعه شناسی معرفت ،کرامت ا...راسخ ، تهران، نشر نی./ مانهایم،کارل(1389)مقاله هایی در جامعه شناسی شناخت،فریبرز مجیدی، تهران، نشر ثالث./ کنوبلاخ، هیوبرت ( 1390)جامعه شناسی معرفت ، کرامت ا... راسخ، تهران، نشر نی ./ رسنیک، دیوید .بی(1391 )اخلاق علم، مصطفی تقوی و محبوبه مرشدیان ، تهران، دفتر نشر معارف ، پژوهشکده علم ودین ، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبردی در دانشگاهها./ کوزر،لویس و دیگران(1389)جامعه شناسی معرفت ،جوادافشار کهن،تهران،نشرپژواک./همیلتون،پیتر(1380)شناخت وساختار اجتماعی،حسن شمس آوری،تهران،نشرمرکز./ مانهایم،کارل(1380)ایدئولوژی و اتوپیا : مقدمه ای بر جامعه شناسی شناخت،فریبرز مجیدی، تهران، انتشارات سمت.
[17] ژیلسون،اتین(1384)روح فلسفه قرون وسطی،ع.داوودی./برت،ادوین آرثور(1374)مبادی مابعدالطبیعه علوم نوین،عبدالکریم سروش،تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی./عبدالکریم سروش تهران(انتخاب و ترجمه)(1372)علم شناسی فلسفی – گفتارهایی در فلسفه علوم تجربی ، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی(پژوهشگاه)./ لازی،جان(1377 )درآمدی تاریخی به فلسفه علم،علی پایا،تهران،انتشارات سمت./ سجویک،پیتر (1388) مروری بر فلسفه اروپایی:از دکارت تا دریدا ،محمد رضا آخوند زاده ، تهران، نشر نی ./ سولومون، رابرت .ک(1379 )فلسفه اروپایی از سده 17 میلادی تا سده 20 میلادی:طلوع و افول خود،محمد سعید حنایی کاشانی ، تهران، قصیده سرا ./ دکارت،رنه( 1342/1396)گفتار در روش راه بردن عقل ، محمدعلی فروغی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ./بیکن ، فرانسیس(1392)نو ارغنون ، محمود صناعی ، تهران، نشر جامی ./ هاملین ، دیوید .و ( 1374 ) تاریخ معرفت شناسی ، شاپور اعتماد، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[18] کاسیرر،ارنست(1389)فلسفه روشن گری،یدا...موقن،تهران،انتشارات نیلوفر./ کاسیرر،ارنست (1393) فرد و کیهان در فلسفه رنسانس ، یدا...موقن، تهران،انتشارات نیلوفر./ گلدمن،لوسین (1387) فلسفه روشن گری – بورژوازی مسیحی و روشن گری ، شیوا کاویانی ، تهران، نشر اختران.
[19] مرتون،رابرت .اس.کی(1384 )جامعه شناسی علم؛در:گلوور،دیوید؛استرابریج ،شیلاف؛توکل،محمد(1384)جامعه شناسی معرفت و علم، شاپور بهیان و همکاران تهران،انتشارات سمت./ توکل،محمد(1389)جامعه شناسی علم،تهران، انتشارات جامعه شناسان ./ محسنی، منوچهر(1392 )جامعه شناسی علم ، تهران، انتشارات طهوری.
[20] لیتل فیلد،هنری ویلسون(1388)تاریخ اروپا – از1815میلادی به بعد،فریده قره چه داغی(صحیحی)،تهران،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ./ همیلتون،پیتر(1386)فهم جامعه مدرن:روشن گری وتکوین علم اجتماعی،محمدنبوی،تهران،نشرآگه./هیوز،هنری استوارت(1369)آگاهی وجامعه:بازیابی اندیشه اجتماعی اروپایی از 1930- 1890 ،عزت ا...فولادوند،تهران،شرکت انتشارات علمی وفرهنگی ./فروند، ژولین(1362 ) آرا و نظریه ها در علوم انسانی،محمدعلی کاردان،تهران،مرکز نشر دانشگاهی./چایلدز، پیتر(1386)مدرنیسم ،رضا رضایی، تهران،نشرماهی./برنز،شیلا و دیگران(1387 )عصر اروپا ،بهرام معلمی ، تهران، نشر اختران.
[21] هابسون، جان.ام( 1389) ریشه های شرقی تمدن غربی ،عبدا...فرهی ، تهران، موسسه مطالعات و فرهنگی و اجتماعی./ فوران، جان ( 1390) مقاومت شکننده : تاریخ تحولات اجتماعی ایران: از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی،احمد تدین،تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا/ آبراهامیان،یرواند (1392)ایران بین دو انقلاب،احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ،تهران،نشر نی./ آبراهامیان، یرواند(1394 ) تاریخ ایران نوین ، شهریار خواجیان ،تهران، نشر دات .
[22] بلاوت،جیمز.ام(1389)هشت تاریخدان اروپا محور[متون انتقادی غرب مدرن 3]ارسطو میرانی و به یان رفیعی،با مقدمه سیدسعید رضاعاملی،تهران، انتشارات امیرکبیر./ ترنر،برایان.اس(1390)رویکردی جامعه شناختی به شرق شناسی ، پست مدرنیسم و جهانی شدن،محمدعلی محمدی،تهران، نشر یادآوران.
[23] سایمون، دیوید(1399) پنجاه متفکر کلیدی توسعه ، مهدی فرهمند نژاد، تهران،نشر ثالث .
a این مقاله برای ارائه به همایش زیر فراهم شده است:
gsti@iscs.ac.ir
[نخستین همایش ملی حکمرانی درعرصه علم، فناوری و نوآوری / موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم –آبان 1402]
http://iscs.ac.ir
b پژوهشگرمطالعات دانشگاهی،علم و دین - مدیر گروه دین انجمن انسان شناسی ایران.
nejati.hosseini@gmail.com
0912-2045262
https://for-mystudents.blogfa.com
telegram.me/@smnejatihosseini
مباحث درسی و کلاسی +گفتگوها و یادداشت ها و نوشتارها : (استفاده با ذکر منبع مجاز است)